Preek van de leek
Op 28 april had ik de eer in de Doopsgezinde Meerpadkerk in Amsterdam Noord een Preek van de Leek te geven. Dit is de tekst van de overdenking die ik daar uitsprak.
Op 31 maart, een kleine maand geleden, werd ik vijfendertig jaar oud. En zoals er gebeurt wanneer je jarig bent zaten er een aantal verjaardagskaarten in mijn bus. Op één van deze kaarten sprak een tante van me uit hoe trots ze is op alles dat ik doe voor het klimaat. Dit was natuurlijk heel lief bedoeld, maar ik werd er eigenlijk alleen maar heel verdrietig van. Wat ik doe voor het klimaat is namelijk nooit genoeg. De crisis is veel te groot om door een kleine, externe groep mensen die we dan activisten noemen te laten oplossen. Om deze te bestrijden hebben we elkaar allemaal nodig. Ik zou willen dat mijn tante me geen kaartje had gestuurd, maar de A12 op zou gaan. En toch is dat niet vanzelfsprekend. De meeste mensen, ik vermoed ook de meeste mensen in deze zaal, voelen zich erg begaan met het klimaat, maar komen toch niet in actie. Ik denk dat dit mede wordt beïnvloed door hoe we naar de wereld kijken.
Zojuist heb ik een versie van het scheppingsverhaal van de Haudenosaunee voorgelezen. De Haudenosaunee zijn een confederatie van volkeren die leven op Schildpadeiland, wat nu bekend staat als Noord-Amerika. De verschillende volkeren binnen de Haudenosaunee vertellen allemaal een net andere variant van het scheppingsverhaal van 'Skywoman'. De versie die ik heb voorgelezen is die van de Potawatomi, zoals die is opgeschreven door Robin Wall Kimmerer in het boek Braiding Sweetgrass, in het Nederlands vertaald als Een vlecht van heilig gras. Robin Wall Kimmerer is een Inheemse hoogleraar plantkunde die westerse kennis en Inheemse wijsheid over de anders-dan-menselijke natuur combineert. Ik kan iedereen aanraden haar prachtige werk te lezen.
Wall Kimmerer opent haar boek met dit verhaal omdat scheppingsverhalen in haar woorden “een bron van identiteit en orientatie richting de wereld” vormen. “Ze vertellen ons wie we zijn en beïnvloeden ons onvermijdelijk, hoe weinig we ons hier misschien ook van bewust zijn.”
Dus wat vertelt het verhaal van Skywoman ons? Er is een korte zin in het verhaal waarvan ik merk dat die me raakt. Zodra Skywoman in de zachte vleugels van de ganzen valt staat er. 'En zo begon het'. Het zijn maar vier woorden, maar ze raken me me omdat ze de nadruk leggen op waar het om gaat. Het startpunt van dit scheppingsverhaal is niet Skywoman die uit de lucht valt, of de ogen van de anders-dan-menselijke dieren die omhoog kijken. Het startpunt is de samenkomst van de mens en de anders-dan-menselijke-dieren. Het is de verbinding tussen de verschillende soorten die bepalend is.
Daarmee komen we op de, volgens mij, belangrijkste waarde die uit dit verhaal spreekt. Wederkerigheid. Je ziet het in de dieren die Skywoman opvangen in haar nieuwe wereld, en er soms zelfs hun leven voor geven. Aan de grond die ze letterlijk aan de Aarde geven. En aan Skywoman die op deze grond vervolgens planten laat groeien zodat zowel de mens als andere dieren daar kunnen leven. Het is vanuit die wederkerigheid dat de mens een zorg heeft voor de Aarde. Niet omdat de mens boven de rest van de planeet staat, maar omdat die onderdeel is van het web der leven. Dat is de wereldvisie die uit dit verhaal spreekt.
Hoe anders is dit in het Joodse scheppingsverhaal, zoals die ook in de Bijbel staat waarin God tegen de mensen zegt: 'Wees vruchtbaar en wordt talrijk, bevolk de aarde en breng haar onder je gezag: heers over de vissen van de zee, over de vogels van de hemel en over alle dieren die op aarde rondkruipen'.” Het Bijbelse scheppingsverhaal gaat uit van een hierarchische wereldvisie en plaatst de mens expliciet boven de anders-dan-menselijke natuur. In het beste geval als een soort hoeder, een rentmeester zo je wilt, maar in het slechtste geval, als je de tekst letterlijk leest, als heerser van de Aarde. Je hoeft niet veel moeite te doen om te zien dat deze lezing op de tekst, en deze kijk op de wereld dominant is.
Ik begrijp dat geen lid van deze vrijzinnige kerkgemeenschap het scheppingsverhaal leest als een soort handboek over hoe je met de wereld moet omgaan. Maar de kunstmatige scheiding tussen de mens en de anders-dan-menselijke natuur vindt je niet alleen terug in de Bijbel. Ook het Westerse natuurwetenschappelijke wereldbeeld is mens-centrisch. Samen vormen zij het overheersende wereldbeeld van de planeet. Ik geloof dat een groot deel van de verschrikkingen die we nu leven hiermee te maken hebben.
De kunstmatige scheiding tussen de mens en de anders-dan-menselijke natuur staat aan de basis van het kolonialisme en het onderscheid tussen mensen met een verschillende huidskleur. De kunstmatige scheiding tussen de mens en de anders-dan-menselijke natuur staat aan de basis van de genocide in de Amerika's. En de kunstmatige scheiding tussen de mens en de anders-dan-menselijke natuur staat aan de basis van de planetaire crisis; de grootste massamoord in de geschiedenis.
In de etnische zuivering van Schildpadeiland zijn tenminste 175 miljoen inheemse slachtoffers om het leven gebracht. Tijdens de slavernij zijn tientallen miljoenen slaafgemaakten gedood. In de holocaust zijn zeven miljoen mensen – Naast Joden Roma en Sinti, queermensen en gehandicapten - vermoord. Het leed van al deze massamoorden is onvoorstelbaar groot. Toch valt het aantal slachtoffers van deze massamoorden in het niet bij de potentiële gevolgen van de planetaire crisis. Door de wisselwerking tussen klimaatrampen, oorlog, honger, ziekte en economische ineenstorting staat het leven van alle mensen op Aarde op het spel.
Gigantische vervuilende bedrijven en hun aandeelhouders vernietigen de planeet, om zoveel mogelijk winst te maken voor een kleine groep mensen. Politici, van centrumlinkse partijen tot aan extreemrechts, faciliteren deze vernietiging. Het is niet zo dat deze fossiele elite zich niet bewust is van wat ze doen. Zo wist Shell al in de jaren tachtig van de gevaren van de klimaatcrisis. Ze hadden hun bedrijfsmodel kunnen aanpassen, maar kozen er in plaats daarvan voor een decennia durende misinformatiecampagne te starten. Toen de Nederlandse staat door Urgenda werd aangeklaagd om zich aan haar eigen klimaatbeloftes te houden, en deze zaak verloor ging ze niet met deze opdracht aan de slag, maar koos ze ervoor in hoger beroep te gaan.
De fossiele elite die de planetaire crisis veroorzaakt is zich meer dan bewust van wat ze doet, en kiest ervoor dit te blijven doen, wat de gevolgen ook zijn. En om eerlijk te zijn ben ik daar woedend over. Ik ben furieus op de fossiele elite die deze crisis veroorzaakt. Ik ben woest op de CEO's die onze Aarde vernietigen. En ik ben laaiend op de politici die hun politieke leven verkiezen boven het leven van onze planeet. Ik sta hier niet om met het vingertje te wijzen naar mensen die de auto naar hun werk nemen, op vakantie gaan met het vliegtuig of soms een hamburger eten. Want wat je in je persoonlijke leven ook doet – veganistisch eten, korter douchen en niet vliegen – is gerommel in de marge zolang de grote vervuilers niet worden aangepakt. Sterker nog: het waanbeeld dat verandering van de consument komt is een door de fossiele elite de wereld ingebracht verhaal, zodat zij, de echte daders, buiten beeld blijven.
Ik wil dit podium gebruiken niet om je aan te spreken op je rol als consument, maar op je burgerplicht. Het enige dat in de geschiedenis grootschalige maatschappelijke verandering voor elkaar heeft gebracht is massaal en disruptief verzet. Van het algemeen kiesrecht, tot burgerrechten in het Amerika van de jaren zestig tot het einde aan het Apartheidsregime in Zuid-Afrika. Zonder krachtige actie waren ze er niet geweest. Decennia aan groen stemmen, petities, netjes aangemelde demonstraties en internationale klimaatonderhandelingen hebben niks opgeleverd. Om een leefbare Aarde te behouden moeten we massaal en disruptief in actie komen.
Toen ik deze dienst aan het voorbereiden was vroeg Essemie, de dominee, mij waar ik nog hoop vandaan haal. Hoe menselijk de behoefte aan hoop ook is worstel ik met dit concept. In de realiteit van de planetaire crisis voelt hoop voor mij als iets heel futiels. Hoewel het hier, in dit bevoorrechte deel van de wereld, moeilijk is voor te stellen maakt deze crisis nu al een einde aan de leefwijze, leefomgeving en levens van vele miljoenen mensen en andere soorten, met name in het mondiale Zuiden. Zelfs als het lukt om in een paar jaar samenlevingen over de hele wereld anders in te richten zal deze crisis nog veel meer leed veroorzaken. Aan de andere kan wanhoop leiden tot verlamming, wat ons nog verder van huis brengt. Elke tiende graad verhittting van de planeet die we kunnen tegengaan kan het leven van talloze mensen en andere dieren redden. Voor mij is hoop dan ook vooral een werkwoord. Dit is wat de boeddistische wetenschapper, activist en schrijver Joanna Macy 'actieve hoop' noemt. Hoop door te doen. Juist in de grootste crises, en we bevinden ons letterlijk in de grootste crisis, kan je de meeste zingeving vinden.
We bevinden ons in een existentiëel moment in de geschiedenis. Er is massale, disruptieve actie nodig om de veranderingen die nodig zijn af te dwingen. Dat is waar ik als klimaatactivist vorm aan geef. Dat is hoe ík actieve hoop creëer. Door de straat op te gaan, door bij een talkshowtafel niet alleen in debat te gaan, maar mezelf ook aan tafel vast te plakken en door mensen op te roepen snelwegen te blokkeren, ook als dat betekent dat ik door de politie van mijn bed gelicht wordt. Mijn vraag aan jullie is welke rol jij, op dit cruciale moment in de geschiedenis, op je neemt. Wat ga jij doen om het leven op Aarde te beschermen? En nu verwacht je natuurlijk dat ik zeg 'en ik verwacht heus niet dat je ook disruptief in actie komt', maar dat verwacht ik eigenlijk wel. Niet van jullie allemaal als individu, ik snap heus wel dat dit niet is hoe het leven werkt, maar óók wel. Omdat dat is wat er nodig is. Dat jullie allemaal de straat op gaan. Juist als welgestelde mensen die iets te verliezen hebben. Juist als het iets van je vraagt. Omdat er zoveel op het spel staat.